Gen Z kun je kenmerken als tech-savvy, maatschappelijk betrokken, mondig en ondernemend. Maar ook als onzeker over de toekomst, kwetsbaar, zelfgericht, smartphoneverslaafd en communicatieschuw. Rutger van den Berg, jongerenonderzoeker verbonden aan Youngworks, schreef er een drieluik over. Vandaag deel 1 – over ontwikkeling, de tijdgeest en Gen Z als seismograaf van de samenleving.
Naast alle prikkelende labels die Gen Z krijgt toebedeeld hangt er ook een onduidelijk en tegenstrijdig beeld rond deze generatie. Niet vreemd dus dat het denken en gedrag van Gen Z voor veel mensen een mysterie is. Ik vraag me wel eens af: is dit onbegrip groter dan bij voorgaande generaties jongeren?
Allereerst een geruststellende constatering: onrust en onbegrip over nieuwe generaties is van alle tijden. Eind jaren ‘50 stelde de Nederlandse overheid bijvoorbeeld een onderzoekscommissie in om het rebelse gedrag en de slechte manieren van jongeren in die tijd beter te begrijpen. Niks nieuws onder de zon dus, die huidige verwondering over Gen Z. Het was altijd al een uitdaging voor volwassenen om het denken en gedrag van nieuwe generaties jongeren te begrijpen. Hoe komt dat?
Anders zijn
Het ‘anders’ zijn van jonge generaties komt voort uit twee belangrijke kenmerken. Kennis van deze kenmerken helpt ook om Gen Z beter te begrijpen.
1. Een brein in ontwikkeling
Wanneer we spreken over de jeugd van tegenwoordig is het verleidelijk om in alles wat ze doen en denken iets nieuws te zien. Veel van wat jongeren doen is echter een gevolg van de tijdloze biologische en psychologische ontwikkelprocessen die jongeren altijd al doormaken. Ook voor Gen Z geldt: veel van wat ze doen en denken valt in de categorie ‘oude wijn in nieuwe zakken’. Ja, concentreren is lastig voor Gen Z, maar was jij ook niet direct afgeleid wanneer thuis de telefoon ging terwijl jij je huiswerk zat te maken aan de keukentafel? Een puberbrein in ontwikkeling is nu eenmaal impulsgevoelig. En ja, Gen Z is op social media veel bezig met de zoektocht naar aansluiting bij en bevestiging van leeftijdsgenoten. Maar deed jij vroeger niet hetzelfde op het schoolplein en bij de sportclub? Adolescenten leunen altijd al sterk op leeftijdsgenoten om grip te krijgen op de wereld om zich heen. En elke adolescent wil zich veilig en geaccepteerd voelen binnen de peergroup. We moeten ons dus eerst in de tijdloze behoeften verdiepen die voortkomen uit de biologische en psychologische ontwikkeling van jongeren.
Hoe logisch dit ook klinkt, dit blijkt in de praktijk toch vaak uitdagend. Als volwassenen zijn we tenslotte al verder in onze ontwikkeling, waardoor we op momenten moeite hebben om de tijdloze ontwikkelbehoeften van Gen Z te herkennen en erkennen. Daarbij krijgen die behoeften steeds opnieuw en (ogenschijnlijk) verrassend vorm, in interactie met de wereld om jongeren heen. Die wereld is nu anders dan 15, 30 of 50 jaar geleden. Daardoor komt logischerwijs Gen Z ook als een vreemde, verrassende generatie op ons over. Dat brengt ons bij het tweede kenmerk van jonge generaties:
2. Jongeren weerspiegelen de tijdgeest
Jongeren tussen de 10 en 25 jaar bevinden zich in de zogeheten ‘formatieve jaren’. In deze vormende periode ligt het hittepunt van hun proces van identiteitsontwikkeling. Ze onderzoeken hun positie in de wereld en experimenteren met verschillende ideeën, waarden en overtuigingen. Zo leggen ze de basis voor hun verdere persoonsvorming. De waarden die ze in deze periode omarmen, klinken door in de rest van hun leven.
In deze periode ontwikkelen jongeren zich in interactie met hun omgeving. Hoe die omgeving eruitziet en welke ontwikkelingen daar plaatsvinden, beïnvloedt direct hun persoonsvorming. Uiteraard ziet ieders omgeving er net wat anders uit en ontwikkelt iedereen zich dus ook op een eigen, unieke manier. De generatietheorie stelt echter dat een groep mensen die in dezelfde periode hun formatieve jaren doorloopt (bijvoorbeeld de jaren ’10), in een afgebakende regio (bijvoorbeeld Nederland) zich moet verhouden tot dezelfde maatschappelijke situatie, normen en ontwikkelingen. Deze gedeelde omgeving drukt een stempel op de ontwikkeling van de groep. Op hun levensloop, als gevolg van ‘concrete’ maatschappelijke kenmerken zoals de economische omstandigheden en het studie- en werkperspectief. En op hun waardeoriëntatie, onder invloed van de dominante thema’s en ideeën binnen de samenleving.
In de interactie met de huidige tijdgeest ontstaan de verschillen tussen Gen Z en eerdere generaties jongeren. Gen Z groeit tenslotte op in de jaren ’10 en ’20, een turbulente tijd in veel opzichten. Neem de coronapandemie, klimaatcrisis en de toenemende polarisatie en sociale ongelijkheid. Wie Gen Z beter wil begrijpen, zal naast oog voor de tijdloze ontwikkelbehoeften, dus ook moeten kijken naar de invloed van actuele maatschappelijke ontwikkelingen en uitdagingen.
Onduidelijkheid onvermijdelijk
Maar…. dan ben je er nog niet. Ook met dit denkkader in het achterhoofd blijft het begrijpen van Gen Z een uitdaging. Deze generatie staat – zoals gezegd – bol van de tegenstrijdigheden en verschillen. Jongeren verhouden zich tot dezelfde maatschappelijke ontwikkelingen, maar ze gaan hier niet allemaal op dezelfde manier mee om en vertalen dit niet op dezelfde manier naar hun persoonlijke waarden, overtuigingen en gedrag. Pas dus op met eendimensionale claims: niet alle jongeren kunnen geen dag zonder hun smartphone, starten ambitieus hun eigen onderneming of zijn bevlogen actievoerders op eigentijdse maatschappelijke uitdagingen als duurzaamheid, inclusiviteit en economische ongelijkheid. In onze onderzoeken spraken wij in 2023 bijvoorbeeld zowel met jonge veganisten voor wie de duurzame transitie niet snel genoeg kan gaan én met jonge automonteurs die de transitie naar elektrische auto’s liever afremmen dan omarmen. En we spraken hbo-studenten die online colleges als een praktische bevrijding ervaren én met studenten die het liefst geen seconde thuisonderwijs meer volgen.
Jongeren reageren allemaal net een beetje anders op gebeurtenissen in de wereld om hen heen, door individuele verschillen in context en referentiekader en doordat ze op verschillende punten in hun biologische en psychologische ontwikkeling staan. Een generatie is nooit een homogene groep.
Divers, verrassend, vermakelijk
Heeft het – gezien de onvermijdelijke verschillen – dan wel zin om Gen Z als een groep te beschouwen? Is het waardevol om hen af te zetten tegen andere, oudere generaties? Wij denken van wel. Wat er speelt in de wereld om ons heen klinkt namelijk enorm helder door in het denken en gedrag van Gen Z. Maatschappelijke ontwikkelingen komen – door een gebrek aan eerdere ervaringen en een beperkt referentiekader – rauw bij ze binnen. Subtiele maatschappelijke verschuivingen leiden zo tot duidelijk waarneembare trillingen binnen de jongerencultuur. Ze tonen waar onze samenleving naartoe beweegt.
Ik vergelijk het wel eens met een seismograaf. Zoals een seismoloog een seismograaf gebruikt om de trillingen in onze aarde te registreren, zo kijken wij naar de (verschillende) ideeën en het gedrag van Gen Z om de beweging van onze samenleving te volgen. Wat jongeren doen en zeggen is altijd divers, vaak verrassend, regelmatig vermakelijk en soms angstaanjagend. Maar bovenal schetst het de contouren van de samenleving van morgen. Dat maakt begrip van Gen Z zo belangrijk. Het helpt ons om grip te houden op de complexe, diverse wereld waarin we allemaal leven. Het is noodzakelijk om mee te bewegen met onze tijd én om – als invloedrijke volwassenen – eventueel bij te sturen waar nodig.
In deel 2 van de serie (die verschijnt op 16 januari) duikt Rutger van den Berg in de concrete verschillen en (schijnbare) tegenstrijdigheden binnen Gen Z en verkent hij wat dit zegt over de wereld waarin zij opgroeien. De wereld die wij mede vormgeven.
Auteur: Rutger van den Berg, jongerenonderzoeker verbonden aan Youngworks
Dit artikel verscheen eerder op www.youngworks.nl.